 |
1. LANGA: AMODIOZKO HITZAK(*)
Zertaz ari gara amodioaz ari garenean ?
Eta aurreko honi beste bi galdera ere lotu behar zaizkio, bederen.
Zeinetaz ari gara amodioaz ari garenean? Zeinentzat ari da kantaria amodioaz ari denean ?
Izan ere, topikoegia da garai guztietako literaturaren gai nagusia amodioa dela dion iritzia. Eta topikoegia da, bere orokortasunak
gizon-emakumeen arteko harremanetan esperientzien aniztasuna estali egiten duelako.
Bi urrats eman behar dira, gutxienez, amodioaren geografia muga dezakeen lehenengo langara iritsi aurretik: arau erretorikoen presioaz edo eraginaz jabetu eta amodioaren irudia gizarteak aldatzen diren heinean aldatzen dela onartu.
1.-Arau erretorikoen presioa edo eragina sormen-lanaren gainean. Aristotelerekin hasita, amodioa, Komediaren gai zen: bere pertsonaiak herrikoiak, bere hizkera herrikoia. Ez da harritzekoa, Erdi Aro amaieran amodio-gaia izatea literatura ez-latindarretan sortu zen literatur erromantzeetako pizgarria. Gai kultuetarako beste hizkuntza bat zerabilten, artean, latina.
Alegia, gaur tradizio kultutzat dugun amodiozko literaturaren erdia —neurri bat emateagatik— ekoiztu zenean ez zen kultutzat hartzen, dibertimendutzat, baizik, batean hizkuntza-hautapenagatik, bestean pertsonaiengatik.
2.- Amodioa gure parametro post-erromantikoetatik aztertzen badugu, harreman afektiboetako gai asko ez genituzke aztertu ahal izango: harreman sexual eta afektiboetan komediak, satirak, burlak, asto-lasterrak izan duen garrantzia, konparazio batera. Lehen esan dudan bezala ezin da amodioaz hizkera eta pentsaera erromantikotik abiatuta bakarrik aritu.
Beraz, zeinetaz eta zeinentzat ari gara amodioaz ari garenean?
Egoera sozialak aldatzen diren heinean aldatzen dira literatura- generoak ere (edo/eta alderantziz). Jakina da literatur historietako
aurreneko amodiozko testuen idazleen artean, idazle berak idatz ziezaiokeela maila sozial jakin bateko emakume bati haren menpeko balitz bezala, eta bere menpeko bati haren borrero balitz bezala. Molde honetako idazketa bikoitzen lekuko izan daitezke euskal jatorriko bi gizon noble, bata, Mendoza familia arabarreko jatorria zuen IIñiigo Lopez Mendozakoa, Santillanako markesa eta bestea, Joakin Lizarragak santutzat ohoratzen duen “San Guillermo Duque Aquitaniacoa”1, Nafarroako Santxo V.aren alarguna Felipa Tolosakoarekin ezkondu zena —eta biak ahala biak, Euskal Herrian idazten den guztia euskaldun baldin bada, euskal letretako gizontzat hartu beharko genituzkeenak—.
Hori idatzizko tradizioan bezala antzeman daiteke ahozkoan ere. Egoera sozialen aldaketa honetan ezin ahaztuzkoa da eremu publiko/pribatuen mugen eraikuntza-prozesua. Eta espazio hori, koordenadetan nola kokatu zen argi eta garbi ikusten da ahozko tradizioan ere, amodio-gaia kontuan hartzen dugunean.
Beraz, lehen bi urrats horiek eman ezean, amodiozko literaturatzat andre-gizon libre, klase eta estamentu-baldintzarik gabea, aberats/pobre aldeak ukitzen ez dituen sentimendua duena bakarrik hartu ahal izango genuke, eta beste guztia, literaturaren kanonetatik kanpo geratzen den kontra-testua baizik ez litzateke izango.
2. LANGA: GARAIAN GARAIKOAETAGERO GEROKOA
Garaian garaiko ohiturak eta garaian garaiko hitzak, eta, noski, gero-gerokoak.
Ahozko testu tradizionalak erabiltzen eta aztertzen direnean, testu horiek beti gaur-gaurkotzat hartu ahal izango bagenitu bezala jokatzen dugu, tradizioak beste garai batekoak direla ahaztuz. Inolaz ere, testu horiek (kantu-ipuin, erranera) sortu zirenean garai-garaikoak ziren eta orduko hartzaileek ondo ulertzen zuten adierazita gelditzen zena. Beraz, kantu hauek ez dira tradizionalak ahozkoak direlako —izan, bai baitago, ahozko testu modernorik ere— beste garai batekoak direlako baizik.
Langa hau kontutan ez hartzeak, distantziarik ez hartzeak, eta are eta gehiago tarte horiek ahaztu ahal izateak bihurtzen dute kantu
eta literatura liluragarri, magiko....
Baina, aldi berean, entzule eta irakurleak eman dezakeen jauzi hori, gaindiezineko muga da ikerlearentzat eta orokorrean, ideien,
ametsen, esperientzien ezagutza eta ulermena nahi duen edozeinentzat.
Eta ikuspegi-aldaketa horrekin erraz ikusten da nola bihurtzen den aipamen geografiko edo fisiko, jauzia egin hutsarekin, sinboliko.
Ahozko literaturan, eta ez euskarazkoan bakarrik, zenbait tokien aipamen hutsari balio sinbolikoa ematen diogu. Ez nuke esan nahi,
beste gabe, balio magikoa dutenik. Alde batetik, bere sinbolikotasuna analogiatik baino gertuago du metonimiatik, eta ia beti metonimia hori landa-munduko bizimoduaren kokapenen bidez esplika daiteke. Sarri ingurumen horri lotutako tresna eta ontzi zein ohiturei balioa handitu egiten zaie egoerak berak ematen den koherentziaz indartzen direnez. Azken ordurako, toki hauen aipamen hutsak balio sinbolikoa izaten du, erabileraren konnotazioak agintzen baitu.
Aldiz, ohitura eta bizimolde horiek desagertzen diren heinean, irakurleak ez du hitza aipatu hutsarekin esperientzia-erreferentzia-
rik, eta, ulertzen ez duena interpretatzeko irudimenera jo behar du; modu horretara, irudimenaz argitu eta zehaztu behar ditu toki eta objektuen aipamen hutsez ulertzen ez diren hitzak: hitzak sinboliko edo magiko bihurtzen dira, orduan.
3. LANGA: TOKIAN TOKIKO OHITURAK eta TOKIAN TOKIKO HITZAK
Eta hemen hemengoak.
Hirugarren hastapen xume hau ahaztu izanak ekarri izan du, sarri, ahozko tradizioaren aztertzaileek magiko eta sinbolikotzat hartu
izana beren koordenatuetan sartzen ez ziren espazioak. Aztertzaileak beren burua testuen hartzaile berehalakotzat hartzen duenean ahaztu egin ohi du ez dela gizakiaren eraginik jaso ez duen paisaiarik eta ezta paisaiak eragin ez duen gizakirik ere.
Baina gizakiak eta paisaiak aldatzen diren heinean ere aldatu egiten dira koordenatu espaziala eta sinbolikoak.
Azken hamarkadetan, sarri, ahozko literatura kultuaz aritu izan garenean, landako munduaz eta hiritartuaz baizik ez dugu jardun izan. 1970eko hamarkadan hainbesteko garrantzia eman zitzaion euskal literaturaren mundu-ikuskera eta iruditeria hiritartzeari non,
hirian kokatzen ez ziren fikzioak baliogabetu ere egin izan diren ordainetan. Jakinda ala oharkabean, hartzailearentzat espazioak eta kokapenak sortzen duen giroa aldatu nahiarekin, euskal literaturaren tradizio jakin bat atzean ere utzi egin dugu. Kokapen bat hobetsi dugun heinean, literatur mota bat ere hobetsi egin dugu. Are gehiago, literatura hiritar, urbanoa, sortzeko ahaleginean, halako ez-jakintasunez baizik ez diogu begiratu ahozko tradiziozko literaturari.
Koordenatuak berritzea, kartografia berria osatzea, ekimen hasikina ere izan daiteke. Eta halaxe izan da euskal literaturaren azken
hamarkadetan. Orain hogeita hamar urte, euskarak eta euskal kulturak hiritartu behar zuela aldarrikatzen zuten idazleek; egun, gure politikoen eta gure erakundeen plangintzetan irakurtzen dute euskal hiriaren laudorioa.
Batzuetan irudimenak akuilatu egiten du errealitatea eta besteetan errealitate xumeenetan kulunkatzen da irudimena. Paisaia eta bilgunerik gabeko espazioetan hotzak eta beldurrak akabatuko gintuzke.
Hala izan da lehen ere eta hala da orain ere. Iruditeria modernoan, filmaren kredituak agertzen direnean, ia beti espazioa deskribatu egiten da. Gauza bera eta helburu bertsuekin gertatu ohi da testu tradizionaletan ere.
Eman dezagun kantu bat jauregi bat aipatuz hasten dela (Alos Torrea, Ozaze Jaurgainian...), segituan dakigu familia aberats bateko pasadizoa dela, eta giro horretaz nekez baliatuko dela pasadizo komiko bat; errazagoa izango zaigu, inolaz ere, egoera tragikoa irudikatzea. Aldiz, ate ondoan edo leihopean gertatzen bada elkarrizketa bat, asmatuko dugu, ziurrenera, barrukoa eta kanpokoa konponezinik ibiliko direla aurreikusi badugu (Anttoni, Anttoni)
Honi erants diezaiokegun abarra oso luzea da, inolaz ere. Ahozko mendi-baso, zeru eta lur zabalenak izan direla amodio-esparru, baita sutondoak, ganbarak eta baratzak ere.
Eta langa guztiok pasatuta, amodioaren bideetan barrena eman beharko ditugu hurrengo urratsak.
4.-AMODIOAREN GEOGRAFIA AHOZKO EUSKAL LITERATURAN
Mende luzeetan zehar norberaren barrutietako mugak ondo zehazten pasatu ondoren, gure ezjakintasunaren esparrua hedatu egin da. Ahaztu egin zaigu gure aurrekoek amodioaz hitz egiteko, amodioarekin kantuak egiteko erabiltzen zituzten espazioen bidez mezuak ulertzen.
Amodiozko kantu eta kopletan ere tokia, maitaleen harremangune izateaz gain, garrantzizko erreferentzia da, zerbait adierazi ohi
du. Izan ere, behin kantu bihurturik, amodioa ez da biren kontua bakarrik: ez behintzat kanta-gai bihurtzen denean .
Kantuak espazio publikoa hartzen du kantatzen denean, eta kantua, espazio publikoaz baliatzen da amodio-istorioak girotzeko. Etxea balitz amodioaren bihotza, etxetik abiatuta neurtuko genituzke gerturatze-urruntze, ziurtasun-arrisku probabilitateak, ondoren-
go deskribapenetan, amodiozko kantuen geografian ageri diren tokiak aipatzean maiz azaleratzen diren koordenatuak, inolaz ere.
4.1. Ur-bazterreko amodioa
Eman dezagun, bada, euskarazko ahozko tradiziozko kantu batean ur-bazterrean kokatzen dela amodiozko pasadizo bat. Psikoanalisian inspiratutako sinbologia-hiztegiei begiratu ezkero, berehala gehituko diogu eszena horri gain-balio sinbolikorik. Bachelardek, behintzat, aitzin garai klasikoaz geroztik bizitzaren lau elementuen artean kokatzeak izan duen garrantzia frogatu zuen. Urak, etnografia eta folkloreari erreparatu ezkero ere, landa-munduan garrantzizko diren ospakizun guztiak zipriztintzen ditu.
Baina testuinguru sinboliko honek sortzen duen konnotazioaz gain, ahozko literaturan gauzatzen den balio sinbolikoa berez aztertu behar da; aurren-aurrena bertan agertzen diren elementuei begiratu behar diegu eta ez hutsean beste hainbeste arlotan frogatu izan den gain-balio semantikoa ahozko literaturari gaineratuz.
Lan honetan, hainbatetan ia berezkotzat hartu izan diren gainbalio horiek testuingurua osatzen duten adieratzat hartu eta eguneroko bizimoduak erreferentzialtzat hartzen zituen adibideei lotuko gatzaizkie; ur-baztertzat har daitezkeen itsaso-bazter, ibai-ondo eta iturri-aldeak aztertzerakoan. Zeren eta ura berez ote da sinboliko, ala, ura, bizi-gai den heinean, ura bideratuz gizakiak tokietan bizilekuak egin dituen heinean jaso ote du bere gain balio sinbolikoa?
4.1.1. Itsasoa
Zenbatetan ez dugu entzun ahozko kantutegian alarguna negarrez itsasoak ekartzen dizkion oroitzapenen aurrean? Itsasoa urruntzearen eta arriskuaren neurrigabe gisa agertu zaigu.
Ahozko amodiozko kantuetan itsasoa aipatu ohi da, gure ume-garaian lehorretik hainbestetan kantatzen genuen “Maitetxo itsasoan
dago”hartan bezala. Ia beti urruntasun fisikoa eta elkar ikusi-ezina adierazteko2. Euskal kantutegi tradizionaleko erromantze edo balada ederrenetako batekin argitu ahal da itsasoak ezartzen duen erabateko muga. “Brodatzen ari nintzen”erromantzeaz ari naiz, noski.
“Brodatzen ari nintzen”Atarian brodatzen ari den neska batek, beraz, sinbolikoki ikusten da bahitua izateko aukera guztiak ematen
zituela, elkarrizketa edo harreman bat hasten du itsaso ezezagunetik datorren gizon batekin, eta hark afaltzera gonbidatu ondoren,
drogatu, lokartu eta behartu egiten du. Neskari, ez zaio bere buruaz beste egiteko aukera baino gelditzen, aita leihoan zain daukan arren.
Kantu honetan itsasoa urrunarazle eta muga gaindiezin gisa aipatzeaz gain3, ahozko tradizioaren ikuspegitik nabarmendu beharreko elementu asko dago, noski. Neska “salan jarrita”ari zen, “brodatzen”eta ez josten, alegia, neska, aitonen-alabetarik edo zen. Ez zegoen oso ongi zaindua, ezezagun batekin izandako elkarrizketak hain urrun eraman zuenez, aita leihoan zain eduki arren. Pertsonaiak, espazioak, tragedia iradokitzen digute, itsaso-bazterretik ur handietara abiatzen den istorio honetan eta gehienetan. Ez zuen alferrik esan Etxahun-Irurikoak lo kantan “Aro gaitza duk kanpuan-ta aita itxasuan”.
Baina ez, berez, itsaso-bazterra, itsasoa aipatze hutsak giro tragikoa sortzen duelako, “Isil-isilik dago”(X.174) edo “Boga-boga”(X,83)k adierazten ez duten bezalaxe, bestalde, zeinetan, habanera askotan bezala, negarra pozarekin ahazten dela adierazten zaigun, Mitxelenak hain garrazki kritikatu zuen Concha Vasca haren irudi-irudira.
Itsasoa, kasu batzuetan mutilak despeditzeko bien artean jartzen duen tartearen lekuko da; eta hala ere, beste zenbaitetan, maitaleak bere maitearekin egoteagatik pasatuko lukeen guztiaren erakusle da. Sarri, beraz, itsasoak zenbait egoera girotzen du ahozko euskal literaturan: urruntasunaren lekuko da; notizia txarrekin lotuta dago; arrisku-gune da, eta, aldi berean oztopo horiek guztiak gainditzeko erronka ere bada4. Hona hemen kantu beraren bi aldakiok:
Euskal Herriko kantuetan normala da, hala ere, izatekotan, maitea gibelera utziak edo ihes egin izanaren zantzua edota marinel eta
maitearen elkarrizketa gune7.
4.1.2. Ibaia
Itsaso-aldeko tradizioan itsaso-bazterra eta lehorrekoen artean, ibai-ondoa, fisikoki hainbat muga markatzen dituzten itsaso-ibaiak,
amodioak aurkitzen dituen oztopo, eragozpen eta nekeen lekuko suertatzen dira.
Amodioa zein erbesteko ezinak kantatu ohi dituztenentzat aitorpenleku gertatu dira ibai-ondoak, Iparragirrek Hara non dirakantatzen zuenean bezala. Eta guztien artean, ederretan ederrenetakoa gure artean, Amaia Zubiriak eta Imanol zenak ezagun egin duten Lixibatxo bat8 hori dugu. Eskema berberari lotzen zaio Hiru Truku-k ezagun egin duen “Orriak airez aire” kantua ere, kantu honetan “ibaia dago bitarte,” nahi denaren eta ez denaren artean; nahi denaren eta behar denaren artean. Ontzia, pasabide izan daiteke, izan daiteke igarobide, baina ibaira sartzen denak ez bide du berriz bazterrik aurkitu ahal, brodatzen ari zen damari gertatu zitzaion bezala. Kantu honi hiru kantari handik eskaini dioten arretak ere ematen digu kantuaren indarraren berri eta neurri. Izan ere, antologikoa da. Antologikoa benetan, ibaiaren adibideagatik bezala, baita geroxeago aipatuko dugun elkarrizketa-prozeduragatik ere. Balada eta errefrauetan baino eskema laburragotan ere agertu ohi da arriskuaren eskema hori:
Errekatxoan arri limori.......................................................Errekaldean igela
Zaldi urdnek irari,...............................................................preskoa dauka gibela;
Orra bada ta(Ö)ori.............................................................zu bezelako galai gazterik
Zazi erregeren kriari ì9.......................................................errian eztala berri da10
4.1.3. Iturria
Iturriaren aipamenak ere sarri balio deskribatzaile eta erreferentzial hutsa du. Hala da Salaberrik “Solferinoko itsuaren”hitzetan jartzen zuena. Larrainetako haritz, gaztaina, mendietako ithurri11, ebokazio bide da “Arantzura”12 baladan ere, non iturriak bataio-tokia gogorarazten duen. Hala ere, ebokazio zentzu hori ez da berez tokiak duen izaera zuzenaren ondorio, eta kantuak irudi bilakatzen du. Hala gertatzen da “Mendian zoin den eder”(KKK 129), “Salbatore gora da”(KKK 145) kantuetan, iturria begien irudi bezala agertzen denean, maitearen begietako negar-bideen irudi gisa.
Lafittek 13, maitaleek ezagupideak non egiten zituzten erantzutean, iturrian jartzen zituen eta adibidetzat eman daiteke “Goizean goiz jeikirik”(KKK, 88.or.)
Horren ildoan koka daiteke hain ezagun dugun Maritxu nora zoaz(KKK,127). Irri eta burla airea du “Ene andre ttipia”k.(KKK104) Amoranteen topa-leku izateaz gain, iturria maitaleen elkarrizketetan mutilaren egarriaren sinbolo gisa erabiltzen da. Zenbaitetan, ase egiten dira, hala ere, kasu gehienetan maitearen onespena jasotzerik ez du izaten eta ezta egarria asetzerik ere, “Txori erresiñula”ri gertatzen zaion bezala (KKK, ,123.or.) edo “Mendi gainean elhurra dago” (KKK,52) kantuan, kasu.
Ikusten dugu, beraz, tokiaren ebokazio huts ez den guztietan, iturria hizketaldi erdi-isil erdi-agirikoa gertatzen dela. Mutilaren hizkera ez da erreferentziala, argia, denotatzailea nahiago bada; eta neskak, a, berriz, zeharo adiera erreferentziala eta denotatzailea erantzuten dio. Elkarrizketotan, hiztunen hizkeraren erabilera kontrajarriak zehaztu egiten dute azkenean esanahia.
Beste alde batetik, itsasoak eta ibaiak ez bezala, iturria, gizakiak uraren bideak gobernatzeko burutakoaren lekuko da.
Naturan bizitzeko bere tokia bilatu behar du gizakiak.
Ataritik itsasora doanak bezala, urruneko iturrietara abiatzen denak arrisku handiak paira ditzake. Ez dezagun ahaztu, gaztelerazko
ahozko literaturak hain ezagun egin duen “cántaro que va a la fuente se rompe”, harremanak hasten zituen emakumearen “birjintasun” zelako hura galtzeaz esaten dena/zena.
Izan ere, eremu pribatu/publikoaren arteko bereizketa, agerian geratzen da kantutegietan. Urruti dagoen iturrira doan neskatxa, neskatxa babesgabea izan daiteke. Mari ez bada, lamiaren bat ez bada, gizonezkoren baten lazoetan erori ahalko da. Iturria etxetik gertu duenak, ordea, ziurtasuna du: espazio babestua, errespetatua. Oso nabarmen da estatusaren aipamen hori, santa-eskeko kopletan14. “Etxaburuan iturri/kañuan degu ekarri/nekazariaren alaba da ta/ Erregearena dirudi “15 Ataungo koplariek zioten bezala .
Iturria etxe-buruan edo etxean bertan duenak egarria bertan ase dezake; babestutako etxe horretan jaunaren eta andrearen estatusa goraipatuko dira, beren borondate ona: eman, eman dezakete; harrapatu inork ezin die ezer harrapatu.
4.2. Baso ohian eta baratzeak.
Etxetik irtenda, urruntzeak ekar ditzakeen arriskuen adibide garbienak basoan menturatzeak erakusten dizkigu.
4.2.1 Basoa
Oihanaren eta basoaren inguruan beste zenbait elementu metatzen da eta guztiek basoaren deskribapen anitza eskaintzen dute; oihana, bedatsa, sasia, bortua, txoria, ehiztaria16.
Horren adibiderik ederrenetakoa, inondik inora, arestian aipatutako “Txori erresiñula”da . Baratzean engainatzailerik bazen ez gutxiago basoan. Eta hemen aditzekoa da txoriaren maitearen pena, arras sinbolikoki kantatua: etxe ondoan iturririk ez duen txoriaren egarria, etxe ondoan iturria duen leihokoari eske.
Etxe ondoko iturri eta egarri kontuak ere ondo argi agertzen dira Santa Eskeko kopletan, basoko albitz, haize eta arriskuak bezalaxe. Baita, inon agertzen badira, etxe-jaunen baratzea ere17.
4.2.2. Baratzea.
Ur eta lur, zur eta egur. Lehengaiak edo munduaren euskal ikuskera antzinako baten arrastoak. Eta lurren artean etxe eta etxaldeak, baserri eta basoak.
Baratzea, giza jendeak landutako eremua da, etxetik gertu dagoena. Ia beti, landarearen eremua da; eremu babestua, batetik, ihes
egin ezin duenarena, eta ereiteko erabilitako eremua, biltzeko esperantzaren eremua, bestetik. Askotan baratzean landareak agertzen dira, eta kan-tu irrigarriagoetan baita zuhaitz fruitudunak ere. Etxetik gertu izan arren, ezin daiteke esan erdal literaturetako “jardín” edo “vergel”aren pareko direnik. Are gehiago, erdal literaturan vergel/jardín amodio zibilizatu, arautuaren gune gertatzen da, Roman de la Rose hartaz geroztik, gutxienez. Nire ustez, horrek ez zuen hain sarbide desberdintzailea izan ahozko literaturan, behintzat behar bada LORATEGI hitza erabili arte. Hori, hala ere, gehiago aztertu beharra dago.
Baratzean aldatzen dena noizbait biltzeko izaten da. Aitzin-suposizio honek baratze inguruko irudiak egituratzen ditu. Bere garaia heltzen denean, ez dago lore eta landareei begira jartzea bezalakorik. “Lili bat ikhusi dut”kantuan ( KKK 121, 97.or.) hala agertzen da, hala agertzen da halaber, R. M. Azkueren kantutegian jasotzen duenean “Lili eder bat ikusten dut baratze batean / desiratzen bainuke ene bulharrean”. Lili eder horrek egundoko irrika sortzen du eta egundoko bildu-nahia ere bai, noski. Hala ere, lorea eta fruituak bildu izan direnean, besteen bistatik kendu egiten dira, gorde. Liliak, ilarrak, babeak... baratzean direnean, andreak eta gizonak beren langiletasunagatik koplatzen dira, beren probetxuzko izateagatik, deskortesian erori gabe.
Baratzean eder azea...........Etxaburuan babea..........Udaberrian illarra berde
Gizon onaren trazea............erdie leka bagea.............udazkenean latza da
Zerori ere zerbait bazera.....orra bada ta....................dama gaztea badadukazu
Noblea dezu andrea............ezta mutilla bagea..........besteak aña patxada
Baratzea duenak zaindu egiten du. Ondo hazteko batetik, eta beste inork bere fruiturik ez jasotzeko bestetik. Hemen gertatzen dira
hala ere bestelako lanak; batetik, dagoena biltzekoa denez, onean ez denean, bortxaz saiatzen da bat18. Bestetik, aintzakotzat hartzekoa da baratzean ez duela edozeinek sarbiderik, eta hori dendariekin eta kalean dabiltzanekin gertatzen denaz bestelakoa da19. Izan ere, baratzeko lorea, basokoa ez bezala, ez dago edozeinen esku, Maiteak sarbidea eman eta elkarrizketaren hariari lotzen zaionean sarri tronpatua gertatzen da maitalea. Halaxe gertatzen zaio txoriño hegalariari Xorittua nuat huakantuan (KKK,160).
Edozein modutan ez daiteke baiezta beti baratzea amodio zuzenaren gordeleku denik eta baso eta oihanekoa amodio arriskutsuena. Bina ahala biek eskaintzen dituzte aukera horiek, baina zainduarena falta zaio basoari, eta basoak, ehiza eta ehiztariekin, sasi eta txakurrekin eta abereen eta hegaztien munduarekin, lotura handiagoa du oro har. Eta bukatzeko R. M. Azkuek jasotako lantu hau gogoratu nahi nuke .
Perretxikotan nenbilenean......................................Zoroa nintzan, eroa nintzan
Mendiolako basoan.................................................jarri nintzakoan alboan
dama gazte bat aurkitu neban................................amantaltxoa zabaldu eta
gorosti baten ondoan..............................................hartu nenduan altzoan,
larala,larala.............................................................larala, larala
Baratzeak berriz, lore, lili, zuhaitzekin, landatu den zerbaitekin. Oreka hori hausten denean, ia beti, bada irri edo umorezko kutsurik, hala nola “Baratzeko pikuak”kantu ezagunean.
4.3. Ate-leihoak; ganbara-salak
Sartzen ote da inor etxera? Gehienetan atarian gelditzen dira maitaleak, eta sarri, elkarrizketa izan ohi da sarbidea ez emateko bidea.
Etxe inguruan, maite-maitaleen arteko harremanak pausoka-pausoka irudika genitzake. Elkarrekin egoteko azken oztopo atea eta leihoa izaten dira sarri. Ate ondoan eta leihopean elkartzen dira iluntzean beren hitzak askotan baina ez ordea beti gorputzak. Asko
dira ingurumari horrekin egiten diren kantuak eta horietan, ia beti elkarrizketa izaten da kantuaren funtsa erakusteko bidea. Atea edo Bortharekin hasteko, hona hemen guztiok ezagutuko duzuen “Antton eta Anttoni”(X,44or.)
Atea da, noski oztopo eta aldi berean bide, etxera, gelara sartzeko bideetako bat, eta ondo gustura izaten dira maitaleak sartzen direnean. Hala dio behintzat neskatxak, beste elementu askorengatik, irrizko egiten den kantu honetan. Kantu honek baditu azpimarratzeko beste ezaugarri batzuk ere, lehen ikusi dugunarekin lotuak. Batetik neskatxa da kantatzen duena bere poza, eta horrek ia beti konnotazio irrikorra izaten du gure artean. Bestetik, ikusten da alaba ez dagoela ondo zaindua, edo beste modu batera esateko bere gurasoengandik ikasia jartzen duela praktikan.
Gauza bera gertatzen da “Eguna luze duzu”20 edo “Zazpi uso doazi”21 kantetan. “Xarmagarri bat badit”22 kantuan ere, Anttonek bezala maitaleak behin eta berriz eskatzen du sarbidea kantu guztiotan.
Beste kantu batzuetan ere agertzen da atea harreman sinboliko horren atari gisara. Hona hemen adibide bat “Ene Maitea, barda nun ziren/Nik bortañua joitean?/Buruian ere min nuien eta /Dudarik gabe oihan”Maitaleak bere abonajeekin segitzen du baina azken aurreko ahapaldian neskaren erantzuna beste askotan ikusten dena bezalakoa da: hitz ederren azpian dauden asmoen erakusgarri gertatzen baita, erakusgarri gertatzen diren bezala maitalearen hitzak23.
Antzerakoa da leihoaren funtzioa, nahiz eta leihotik sartzen dena, behintzat ezkutuan sartzen den. Beraz, ahaideek ezer jakin gabe.
Leihoaren aipamena ere kanta askotan agertzen da24. Esan bezala, asko dira leihoa darabiltenak amodioaren inguramenduaren sinbolo gisa.
Leiho-ateak pasatu nahi dituenak, noski, ganbaran jostatzea du helburu, gaixo dagoen eskoliersari orain gutxi Hiru Trukuk Nafarroako kantutegia kantatzean gertatzen den bezala, ematen zaion erremedioan adierazten den moduan:
“Eskoliersa gaztia, herrian pare gabea
Jaun Errejentari presta ezazu bazkalondoko kafia
Harek gero eginen dereiz ̧ leitzionia”25
Hala ere, denotazio/konnotazioaren dialektika horretan, maitaleak nahiago izaten du sukaldera berotzera sartzeko eskatzea. Sukaldea, finean, su-ondoa etxe barruan toki publikoagoa delako, sala bezala. Horren adibide da “Argizagi ederra”(KKK73-74.or.)
Kantu guztiotan finean elkarrizketak agintzen du eta kasik neskak du azken hitza, harik eta mutila sartzen den arte. Neskatxaren ahotsa ia beti errealismoarena da eta mutilarena irudimenarena, edo beste modu batera esanda, neskarena denotazioarena eta mutilarena konnotazioarena. Kantu hauetan, nekezago aurkitzen da neskaren negarrik eta maizago aldiz “aurrez kontuak atera hitzak” bezalako arrazoiak.
Berebiziko garantiza dute elementuok eta P. Urkizuk26 egin berri duen edizioan, J. M(tm) Lekuonari jarraiki “Leihopeko serenatak”
sartzen ditu. Hauetaz gain, beste kontu askotan ere agertzen da leihoa, P. Urkizuren edizio horretan. Ez da ahaztu behar umorea, sarri, oso moralizatzaile bihurtzen dela.
Mutila mugak gainditzeko modu eta bideak egiten ari den hizkeraz baliatzen da; neska modu edo arrazoibide horiekin mutilak lortu
nahi duena era gordinagoan adieraziz, mugak jartzen dituena izan ohi da.
5.- CODAedo ABIAPUNTURA
Ahozko tradizioko kantutegi eta kopletan, alegia, neurri laburreko testuetan amodioaren geografiaz jardun ondoren esperantza gelditzen da amodioz, geografia-paisaia atsedenleku apaila dezakegula; esperantza dugu, besteetaz ari garenean gutaz ari nahi genukeela.
Bestalde, Horaziok ziona: “Quid rides? Mutato nomine de te fabula narratur”, alegia, “Zeri egiten diozu barre? Izena aldatzen badiozu, zutaz ari da ipuina”. Horazioren testua da.
(*) Mila esker Eneritz Gorrotxategiri, hitzaldietako testuetatik aurreneko txostena egiten laguntzeagatik.
OHARRAK
1. LIZARRAGA,J. Jesukristo, Maria eta Santuen bizitzak. Iruñea: Nafarroako Gobernua 1994, 329-333.or.
2. Ondorengo kantu hauetan bezala : “Gorroto gabe bizi gaitezen” (Kantu Kanta Kantore, —aurrerantzean KKK izendatuko dudana, 137.or. “Marinela”, KKK, 165; “Zazpi eihera baditut” Xaramela —aurrerantzean X izendatuko dudana— Baiona: Elkar, 1985, 305. or.; Mendekoste phestetan, S.308.
3. “Aldaztorrean“AAAAEuskal baladak. Azterketa eta antologia—aurrerantzean E.B.— Donostia: Lur, 1983. XIV. Kantua, 1-5 lerroak. “Ana Juanixe”baladan ere E.B. XVII, itsasotik datorrenak notizia txarra dauka zain; baita Iturrinoren “Markesaren alaba”k ere.
4 . “Lurraren pian “
5. LEKUONA, J.M. Literatura oral vasca. Tolosa: Kardaberaz bilduma, 94.or.
6. RIEZU,J. Flor de canciones popularesDonostia : Sendoa, 1982..., 68.or. Baita beste kantu askotan ere, KKK 84, 21;110.;112.; E.B. XXIII.
7. “Marinela” KKK
8. E.B. liburuan agertzen dira hainbat aldaki, eta Azkuek ere jaso zuen bere Cancionero Popullar Vasco-n, 852. zenbakiarekin.
9. ARIN, aip. ob. 30. kopla.
10.ARIN, aip. ob. 76. kopla.
11. KKK, 16.or.
12.EB, XLIII. kantua.
13.“Amodiozko kantuak Lapurdin, Baxenabarren eta Zuberoan“ in LAFITTE, P. Euskal literaturaz. Donostia: Erein .Klasikoak saila. P. Urkizu (ed) 69-88.or.
14.AIERBE MUJIKA, M. Ataungo Kanta Zaharrak. Ataun: Ataungo udala, 2003. 23- 43.or. ikus baita “ARIN, J. (Baztarrika, I. (ed)) “Ataungo Santa Agedako koplak“ in Jaunaren deia. 1982,78.zenb. Goierritarra-k birrargitaratu zuen gehigarri batean.
15.ARIN, I. aip. ob. 103. kopla.
16.Esate batera, “Urzo luma gris gaixua” (KKK 254, 210.or.) edo “Urzo luma gris xuria “(KKK 255,211.or.) “Erregek gizon ederrik” ( KKK 128, edo “Mendiak bete belharrez” (KKK,103.or.). “Mendian zoin den eder“ KKK, 129, 103-104.or.) “Eijerra zira maitia” (KKK218, 180-181.or.).
17.ARIN, J. aip. ob., besteak beste, 34, 39, 61, 68, 52, 83, 97. kopletan edo eta B.H. 232
18.KKK 103, 19-24. or. 46
19.“Baratzean zoin den eder julurri arrosa” KKK 95, 87. or.
21.KKK 162, 163; 126-127. or.
22.KKK,151, 121. or.)
23. “Oi, Xarmegarria ,pthpi, entzun nezazu “ (KKK, 131, 198. or.)
24.Alostorrea(E.B. XV; 47-50); Ana Juanixe(E.B. XVII, 57. or.); Lantzarena(E.B. XXX, 122-3. or.); Urrutiako Anderea(E.B. XXXIX, 175-177. or.); Urtsuan zazpi leiho.(E.B. XL, 179. or.) “Ixil-ixilik”(X,174. or.) “Ene izar maitia”(X,104-105. or.); “Kalla kantuz”(KKK, 94. or.) “Primaderako liliak”(KKK, 53. or.), “Argizagi ederra”(KKK, 2, oe.) “Eguntto batez nindaguelarik”(KKK, 82. or.) “Orain banuazu herriti”(KKK, 110. or.) “Xarmagarri bat badit”(KKK, 121); “Txori erresiñula, hots”(KKK, 128. or.); “Xori khantazale eijerra”(KKK, 124. or.), “Ene ardiekin Anregytik urrun”(KKK, 137. or.), “Goiei eta beheiti”(KKK 221, 182. or.) edo “Anderea, gorarik zaude leihoan” (KKK, 169, 131. or.)
25.URKIZU, P. (ed) Lapurdi, Baxenabarre eta Zuberoako bertso eta kantak I. Anonimoak. Donostia: Etor, 1991. —Aurrerantzean, BH— B.H. 125.
26.URKIZU, P. (ed) Lapurdi, Baxenabarre eta Zuberoako bertso eta kantak aip. ob. 01/12/2004, 10:57, 1. or.
