EGUNKARI EZKUTUA
Ilunabarra zen Villasuegrara iritsi nintzenerako, mila bederatziehun eta laurogeita hamalauko udazkeneko egun batean, eta eguzkiaren azken errainuek kolore gorrizta ematen zioten Gaztelako zelai zabaletako zeruari.
Autoa komarkaletik atera eta, herriko sarrera itsusten zuten pabilioiak atzean utzita, han azaldu zen betiko herria: harrizko etxez estalitako muiñoa eta gain-gaineko eliza, lau kanpai handiz hornitutako dorrea agerian zuela.
Autoaren zabalera ozta-ozta ametitzen zuen Kale Nagusian gora abiatu nintzen, abiadura motelduz, eta buruz keinu egin nien bidean aurkitu eta begira geratu ziren bi amona zaharrei; lehenengoa “La Vitorina”, kantinako kantoian zegoen, eta bigarrena, “La Faustina”, oilategiko atea ixten ari zen. Espero nuen erreakzio ezaguna izan zuten biek: begiak erdi itxi eta finko begira geratu ziren, bere buruari “norena” ote nintzen galdetzen zioten bitartean.
Autoa amaren jaiotetxe-aurreko zelaigunean aparkatu nuen, harrizko etxetzarrari begira. Ez nuen beste inor ikusi kalean; izan ere, inguruko etxe ia guztiak hutsik zeuden, eta oraindik gelditzen ziren biztanle bakanak, denak 70 urtetik gorakoak, goiz erretiratu ohi ziren.
Autoko hautsontzitik giltzak hartu eta, atea ireki aurretik, ate-gaineko harrian zizelkaturiko inskripzioa irakurtzeari ekin nion, erritual batean bezala, jadanik piztuta zegoen farola bakartiaren argitan: “ESTACASA SEYZO POR ISABEL ARNAIZ EN EL AÑO DE 1786 - QUEDIOS NOSGUARDE ”. Hamaika aldiz irakurritako testu horrek sentimendu bikoitza eragin ohi zidan; batetik, atsegin nuen neure arbasoek zenbait belaunaldi lehenago eraikitako etxea oraindik familiarena izatea, horrek lurrean irmoki finkatutako sustraiak nituela sentiarazten baitzidan, baina, bestetik, ezinegona ematen zidan neure inguru fisikoa aspaldi hildako pertsona horien presentziarekin partekatu beharrak.
Etxera sartu eta gauzak gogoratzen nituen bezalaxe zeudela ikusi nuen, nahiz eta 7 urte paseak ziren azken aldiz han izan nintzenetik; izan ere, haurtzaroko udetan paradisua zen bezala, asperduraren infernu bilakatu baitzitzaidan herria nerabezaroko urteetan, buruan Gipuzkoako herri guztietako festetara joatea besterik ez genuenean.
Harrigarria bada ere, usainak ere gogoratzen nituen berberak ziren, Aitona Fidel hil zenetik etxea normalean hutsik egoten zen arren. Nonahi aditzen zen zoko-usainaren gainetik, sukaldean tximinia zaharreko kedarraren usaina zegoen, horma eta altzarietan erantsitako urteetako janari-usainarekin nahastuta. Beheko solairuko ukuilu, untxitegi, oilategi eta txerri-korta ilunetan ere, bakoitzean bizi izandako abere jakinaren arrastoa etorri zitzaidan sudurrera, usnaka ibiltzeko behar handirik gabe.
Poltsa hartu eta goiko solairura abiatu nintzen, harrizko eskailera malkartsu eta irregularrak kontu handiz zapalduz. Bigarren solairuan, eskailburuaren eskuinaldean, trastelekuko atea ireki eta hainbat hamarkadatan pilatutako traste eta arropek bildutako hautsaren usaina sentitu nuen. Atea itxi eta, 125 watteko bonbilla ahulak ematen zidan argitasun-apurraz lagunduta aurrera segituz, logelak kokatzen ziren aldera iritsi nintzen, gelarik onenean, aiton-amonena izandakoan, instalatzeko asmoz.
Etxean hotza egiten zuen. Hilabeteak ziren inork ez zuela berotu, eta antigoaleko haritzezko armairu ilunaren goiko atea ireki nuen, amak adierazi bezala, mantaren bat aurkituko nuelakoan. Besoa luzatuta, eskuz arakatzen aritu nintzen eta, mantarik ez, baina liburu zahar bat topatu nuen. Liburua marmol-itxurako azal urdinekoa zen, garai bateko dietarioen antzera, eta ireki baino lehen, oroimenean aspalditik gordeta neukan zerbait etorri zitzaidan burura, Aitona Fidelen egunerokoa!
Aitona Fidel. Gizon handi, sendo eta gogor hura, seme-alabei beheko solairura jaitsi eta “egun on” esatea ahaztuz gero eguneko lehenengo zaplaztekoaz gogorarazten ziena, amona Adela bizi osoan neskame baten gisa tratatu zuena, ohean, hilzorian, eta guztiz elbarri zegoela, bere begirada urdin zorrotzarekin seme-alabei dardarka uzterainoko errespetua eragiteko gai zena —baina, baita ere, pasadizo xaloenarekin gustura barre egiten zekiena— ez zen egun bakar batean ere oheratu bere egunerokoan zerbait idatzi gabe. Zeremonia beti berdina izaten zen: afaldu eta gero, amonak mahaia ondo jaso eta garbituta uzten zuen, eta egunerokoa eta axota ekartzen zizkion. Aitonak liburua ireki, data idatzi, eta eguneko eguraldiaren berri eman eta gero, izandako gertakari garrantzitsuena izkiriatzen zuen, eskolan ikasitako kaligrafia txukun eta argiarekin, lumaz idazteko erabiltzen diren letra biribilak eskuinera pixka bat etzanez.
Burua astindu nuen, une batez, oroimen horiek uxatzeko eta, gehiago itxaron gabe, liburua erdialdetik ireki nuen: “1948ko urriaren 6a. Hotza eta lehorra. Bi zaku patata bildu ditut beheko baratzean”; “1948ko urriaren 7a. Lainotsu. Emeterioren urtebetetzea. Agustina -bere alaba, nire ama— ohean egon da, sukarrak jota”. “1948ko urriaren 8a. Euria egin du. Medikua etorri da Goyorenetik Agustina ikustera, ez omen da larria, ogerleko bat ordaindu diot".
Hunkituta, irakurtzeari utzi nion. Denok dakigu gure gurasoak, noizbait, haurrak izan zirela, eta haien mundua eta bizipenak haurren sentimenduekin jaso zituztela, baina ahaztu egiten dugu; horregatik, une hartan modu zuzenean konstatatzeak sentimendu berezi bat eragin zidan. Irakurtzen ari nintzen hitz horiek aitonak idatzi zituenean, ama —artean sasoi onean baina zahartzaroaren atarian zegoen maitasun-iturria— haurra zen, eta haur baten sentimenduak eta bizipenak zituen. “Zer egiten ote du gurekin bizitzak?" galdetu nion neure buruari.
Berriro liburuari erreparatuz, orrialde batzuk aurrerago begiratu nuen: “1965eko irailaren 8a. Hego haizeko egun beroa. Agustina mutiko batez erdi da goizeko zortzietan. Bost kilotik gora pisatu du, eta Jon deituko dute. Dena ondo". Irribarre egin nuen, emozioak pilatuz joan zitzaizkidan bitartean. Zein modu telegrafikoan laburtu zuen aitonak neuretzat guztiz esanguratsu eta erabakigarria izan zen gertakaria! —neure jaiotza, alegia—. Neure buruan dantzan zebiltzan pentsamendu eta oroimenek begietan azaleratutako hezetasuna eskuarekin xukatu ondoren, geroagoko idazpen batek erakarri zuen nire arrreta: “1973ko uztailaren 21a. Beroa eta lehorra. Miguel hil da bart gauean”. Ezin izan nion negarrari eutsi, orduan birsortu baitzitzaidan, barru-barruan, Madalena bezpera hartan, zortzi urteko mutikoa nintzela, ohetik jaiki eta 27 urteko osaba gaztearen bat-bateko heriotzagatik familia osoa negar batean ikusteak eragin zidan inpresioa.
Egun hartarako emozio nahikoak izan nituela iritzita, argia itzali eta ohean etzan nintzen, arropa erantzi ere egin gabe, eta —behar bada bidaiaren nekearen ondorioz— segituan lo geratu nintzen; aitona, ama, osaba, amona, Villasuegrako oporrak…, denak nahastu zitzaizkidan erdizka pentsamenduz eta erdizka ametsez osatutako zurrunbiloan, eta halaxe egon nintzen, harik eta ahots sakon eta ozen batek neure izenez deitzen zidala sentitu nuen arte.
Tupustean esnatu nintzen. Arnasestuka. Bero egiten zuen, garondoa izerditan neukan, eta eskua burkoan jarriz, blai eginda zegoela konprobatu nuen. Ohe ertzean eseri, mahaitxoko lanpara piztu, eta orduan ikusi nuen. Nola liteke lehenago erreparatu ez izana? Mahaitxoaren gainean aitonarena bezalako liburu bat zegoen, berdin-berdina, baina askoz berriagoa. Harrituta, esku artean hartu eta ireki egin nuen. Hantxe zegoen aitonaren letra ezaguna, eta idazteko ohiko egitura bera: “1982ko...". Orduan hotzikara ikaragarri batek sastatu ninduen, tximistak haritzaren enborra bezala. Baina…, ezin liteke! Aitona bi urte lehenago hila zen! Okerren bat egongo zen! “1982ko apirilaren 11. Eguraldi ona. Josefinaren ezkontzan izan gara”. Ez! Ez zegoen okerrik, izeba Josefina egun hartan ezkondu zen! Gertatzen ari zenaren aurrean erreakzionatu ezinik, liburuan aurrerago egin nuen, azkeneko orrialdera arte, eta aurreneko idazpenak egun hartako data zuela ikusi nuen, “1994ko azaroaren 4a. Hotza eta lehorra. Jon etxera etorri da". Izu-ikarak jota, ingurura begiratu nuen. Bakarrik nengoen gelako argi-ilunetan. Eskuaz nagusitu zen dardara menderatzeko ahalegin ikaragarria egin behar izan nuen liburua lurrera ez botatzeko eta begiak hurrengo lerrora zuzendu eta azken hitzak irakurtzeko: “1994ko azaroaren 5a. Eguraldi goibela. Etxeak su hartu du, eta Jon biloba bertan hil da, kiskalita”. Usain sarkor batek atera ninduen irakurritakoak eragindako trantzetik. Gela kez betetzen ari zen!
Gogoratzen dudan hurrengo instantean etxearen aurreko zelaigunean nengoen, leihotik nolabait irtenda-edo, etxeari aho zabalik begira, San Juan sutara botatako altzari bat bezala erretzen ari baitzen. Alboan, kontsolamenduzko hitzak erabiliz eta bizkarrekoak emanez, “La Vitorina” eta “La Faustina” neuzkan, azken horrek aizkora eskuan zuela; “norbait etxetik atera behar izan bagenu ere”, azaldu zidan.
Ez nekien zer pentsatu bizi izandakoaz. Egiatan gertatu zen? Dena haluzinazioa izan zen? Galdera horiek alferrikakoak ziren, ordea; izan ere, nonbait egotekotan, froga guztiak sugarretan birrintzen ari baitziren, betiko.
