YON ETXAIDE (1920-1998)

Estilo ugari landu zuen, modu zehatz eta finean. Bikain ezagutzen zuen hizkuntza eta euskararen erabilera eta ezaguera zabaltzea zuen helburu. Isilik eta oharkabean egin zuen lana gerra osteko garai ilun eta gogorrean, lan handiak egin eta esker txarra jaso. Gizon umila, barnerakoia, erromantikoa eta bakartia omen zen.

Yon Etxaideri buruz informazio zabala dago ondorengo steketan:

http://www.hiru.com/euskal_literatura/euskal_literatura_07150.html

http://zubitegia.armiarma.com/egileak/00204.htm

http://www.argia.com/argia-astekaria/827/yon-etxaide-garai-ilunetan-idazle

GORROTOA LEGE

Yon Etxaide. Elkarlanean 1964, 1984

• IRUZKIN LABURRA

• KONTAKIZUNA

• HISTORIATIK ISTORIORA:

- Zer da historikoa?
- Zer sortu du idazleak?

• NARRAZIOA. ELEBERRIA. LITERATURA EZAUGARRIAK.

XV. mendeko Euskal Herrira eraman gaitu Yon Etxaidek GORROTOA LEGE eleberrian barna.

Garaiko ahaide nagusiak pertsonai bilakatu dira, izenburuak iragartzen duen gorroto giroko gatazketan. Bizkaiko Butroekoen leinua, Aramaioko Baraxuen edo Uribarriko jaunak –Oñaztarrak-, Arabako Abendaño edo Gipuzkoako Olasokoena –Ganboatarrak-, Oñatiko Gebarako jauna eta guztien arteko gorabeherak eta liskarrak ekarri digu jakinminera. 1448. urteko San Juan besperan, ganboatarrek setiatutako Arrasate erre zuteneko nondik norakoak kontatu dizkigu eta hainbeste erailketa, itun eta maitasun harreman.

Historian oinarritutako istorio erakargarria eskaini digu etxaidek, gure aurrekoak eta haien bizimodu, ohitura, sinesmen edo jokabideak ezagutzeko aukerarekin batera.

Eta historian oinarritutakoa dela esateko egileak oharretara ekarri duen bibliografia anitza baldin bada lekuko fidagarri, kontakizun historikoa ez eta eleberria dela ziurtatzeko, hori frogatzen duten eleberriak bereak dituen ezaugarri guztiak aurki ditzakegu liburuan zehar: narratzailearen egitekoa edo pertsonaien eraiketa eta beraien arteko elkarrizketa esate baterako; pertsonai, toki edo ohituren inguruan egiten dituen deskribapen literarioak;  edo poesia gogora ekartzen duten narrazioak; eta metafora nahiz konparazioaren erabilera.

[“Elgoibarko erreka zuloak goizetan darion giro heze eta hozkirriaz babesteko, Jaun Estibarizek kapa gorri ilun bat jantzi zuen eta Domikuk, gazte izan arren, basahuntz larruz egindako jaka eder bat. Baina Areitioko lepora heldu zirenean, eguzkiaren beroak gaitziturik, berogarriok arropa otarrean gorde zituzten. Jaun Matxinek aitari berrogeitamar urte inguru jo zizkion eta semeari hogeitsu”] (50. orr.)

Hori horrela izanik ere, harrigarria gertatzen da behin baino gehiagotan narratzaileak eleberritik irten eta Yon Etxaide berak hartzen duenean  hitza.  Horrelakoetan eleberria baino dokumentu historikoaren itxura handiagoa hartzen du kontakizunak, Axularren erreferentzia egiten duenean bezala, ohar bibliografikoa dirudiena.

[“...Axular euskaldun maisu haundiak honela dio “Gero” bere liburu ospetsuan piztia hezigarri honetaz: “Aztorea, eskuan dadukazunean, higitzen da, iharrosten da, hegaldatzera apoderatzen eta oldartzen da. Ordea, oldartze hok egin eta, lehen zegoen eskura bihurtzen da”...”] (118. orr.)

Hizkuntzari dagokionez, berriz, maisuki eta etengabe erabiltzen duen aditz trinkoak, garaiko lexiko aberatsaren urraketak (ikerketa-lan sakona erakusten duena),  gaur egunekoarekin uztartuz lortzen duen egokitasunak, esaldi luze eta egituretan anitzak, edo hitanoaren erabilera perfektuak, Etxaidek hautatu duen euskara, zalantzarik gabe, maila jasoan kokatzera garamatza. Gainera, hizkuntzaren bidez mende hartako ohituretara hurbildu gaitu: orduko esaera, kantu, jolas, musika, bertsoak eta emakumea edo mitologia bizitzeko moduetara.

Errealitatea fikziora eramaten asmatu du Yon Etxaidek eta fikzioa errealitatearen kolorean kontatu digu. Historia narrazioan.

Historia istorio batean.

XV. mendeko Euskal Herrira eraman gaitu Yon Etxaidek GORROTOA LEGE eleberrian barna.

Leinuen arteko liskarrak ziren garai haietan eguneroko ogi; Nafarroan eta Ipar Euskal Herrian Agramondar eta Beamondarren artekoak zirenak, Araba, Gipuzkoa eta Bizkaian Oinaztar eta Ganboarren artean ziren norgehiagokak, 1200. urtetik zetozen botere-nahiak, agintea helburu zuten liskarrak.

Esku artean dugun liburuak 1440. inguruan izandako gertaerak jasotzen ditu eta, nahiz eta ordurako, 1397an hain zuzen, gerora ahaide nagusiak menperatuko zituzten Anaiarteei sorrera eman zitzaien, XV. Mende erdi inguru hauetan ahaide nagusiek indar handia zuten herriarengan.

Alde batetik, ba, OÑAZTARRAK azaltzen zaizkigu, Butroeko jaun Gomiz Onzalutx aintzindari, Butroe, Muxika eta Aramaioko jauna; haren menpeko leial Aramaion Uribarriko Jaun Estibariz Mendiolakoa eta ez hain leial, Baraxuen eta Arexolako jaunak. Butroekoak Elbira Leibakoekin zituen 5 seme-alabetatik nagusia eta oinordekoa Eneko zen. Bigarren semea, Otxoa, iloba Presebal eta Joanikote laugarren semea, beti berarekin ibiltzen zituen, konfidantzazko gerlari gisa.

Beste alde batetik GANBOARRAK ezagutuko ditugu, edo gaztelarrak, Legutioko Abendaño buru delarik. Honekin batera, Elgoibarko Olasoko jauna, ganboarra tradizioz, nahiz eta  garai hauetan leinuen arteko bakeak egiteko ahaleginetan zebilen. Gainera Oñatiko Gebarako jauna daukagu, Oñatiko herria guztiz bere menpe zuena eta bi leinuekiko askatasunez jokatzen zuena, komeni ahala batzuk nahiz besteekin bat eginez eta okasio honetan Ganboatarrekin bat eginda Butroekoaren aurka azalduko zaiguna.

Oinaztar eta Ganboarren arteko hitzarmen eta traizio korapilo bat kontatzen digu Etxaidek GORROTOA LEGE epopeian, kontakizuna hasi, bake giroan hasten bada ere. Izan ere, Olasoko Matxin jauna eta Butroekoaren alaba Onekaren arteko ezkontza hitzaz hasten da eleberria, eta horrekin batera Butroe eta Olasok elkarri ez erasotzeko eta etsaien aurrean elkarri laguntza emateko tratutan.

Itun horrek, baina, Abendaño ganboarraren haserrea eragingo du, Olasokoak traizioa egin diolakoan eta Butroekoaren aldekoak diren Bizkaiko dorretxeak erasoko ditu, eta denen artean Butroeko semeetariko bat hilko du. Gertakizun horrek ondoren etorriko diren bukaera gabeko mendeku eta hilketak eragingo ditu, Arrasate hiriaren setiatzea eta erretzea gauzatzeraino iritsiko den kate bortitza.

Aramaio aipatu dugu Butroekoaren jabegoen artean eta bertan hiru dorretxe, Uribarrikoa, Baraxuengoa eta Arexolakoa.

Butroekoaren seme Otxoak Aramaio nahi du beretzat eta aitaren ukapenaren aurrean, Baraxuen eta Arexolakoarekon batera (bi hauek deskonforme zeuden eta Butroeko Jaunaren gobernuaz) traizioa egingo diote aita horri, Abendañorekin bat egin eta Aramaio Abendañoren jabego bilakatuko da. Erasoaldi horretan Uribarriko Jaun Estibariz Mendiolakoa hilko dute eta Abendañok Baraxuengoarekin batera Otxoa ere erailko du, horrela trabatik kenduz. Geroago Uribarrikoaren seme Domiku Gorriak eta Arexolakoak Baraxuengoa hilko dute  mendekuz.

Arrasate Leintza bailarako hiri nagusia zen eta hala izan arren ere Aramaioko jaunaren agindupean zegoen neurri handi batean, izan ere Arrasaten bi alkatek edo endorek gobernatzen zuten, bat Aramaioko nagusiak ezarria auzoetako ordezkari gisa, eta bestea herriko ordezkari. Urte hauetan Guraia oinaztarra eta Bañez Artazubiaga ganboarra ziren bi endoreak. Baina hirugarren ordezkari bat ere bazen, Oñatiko Gebarako konde-nahiak ezarritakoa. Denarekin Leintz bailara eta Arrasateko biztanleen  bi herenak, gehiengoa beraz, Butroen aldekoak ziren.

Abendañok, Aramaio bereganatu ondoren, Arrasate nahi du beretzat eta Gebarakoarekin batera Olasokoa ere engainatuko du zeregin horretarako, nahiz eta azken honek ekidin nahi izan zuen liskar haiek. Butroekoak jakin zuen Ganboarren asmoa eta Arrasatera joan zen 1500 gizonekin herria defendatzera eta barruan sartu zen. Baina Abendaño eta Gebara 8000 gizonekin azaldu ziren eta Arrasate inguratu eta setiatu egin zuten. Hori gutxi balitz, eta barrua ondo defendatuta zegoela ikusirik Ganboarrek hiriari su eman zioten 1448ko S.Juan bezpera egun hartan. Bertan hil ziren Butroeko jauna, Presebal eta Joanikote eta Arrasatear asko eta asko, tartean Bañez Artazubiaga Ganboarra.

Hainbeste oinaze ondoren sosegua etorri zen berriz inguru haietara, Ganboarrek izugarri ahuldu ziren, legea atzetik hasi baitzitzaien.

Butroeko ahaide nagusia hilda Enekok hartu zuen oinordekotza baina Aramaion hil zuten bere maitalea zen Mari Gabon eta Baraxuengoaren semeak, haiek beraientzat behar zuten eta Aramaioko gobernua.

Olasoko jaun Matxin eta Butroeko Oneka 1950ean ezkondu ziren eta Butroeko etxeak, Olasokoaren laguntzarekin Aramaio berreskuratu zuen.

1951. urtean anaiarteek Gebarakoaren dorretxeak bota eta xehatu zituzten eta ondorengo urteetan ahaide nagusien dorretxe gehienekin egin zuten hori.

Arrasateko erreketarekin, beraz, hasi zen ahaide nagusien hondamendia eta Anaiarteen zilegitasuna gailentzen.

1. Zer da historikoa?

- Ahaide nagusiak eta haien famili katea, izenak eta haien nortasunaren ildo nagusiak.
- Tokiak eta eraikuntzak, dorretxeak, gazteluak.
- Datak.
- Garaiko ohiturak: abestiak, bertsoak, janariak, mitologiaren ikuspegia...
- Gertaerak: garaiko legeak, itunak, erasoak, hilketak, ezkontzak, Arrasateko erreketa eta ondorioak.

Horiek historia liburuetan froga daitezke eta idazleak berak eskaintzen duen bibliografian.

2. Zer sortu du idazleak?

- Pertsonetatik pertsonaiak: hitz egiten jarri ditu, sentitzen, erabakiak hartzen, nortasuna erantsi die, eraiki egin ditu bere sormenaz baliatuta.

- Gertakizunetara iristeko bideak atondu ditu, jantzi, irudikarazi, nolakotasuna erantsi die. ( nola prestatu zituzten erasoak edo barruko pentsamenduak edo maitaleekin zituzten hartu emanak...)

Pertsonak pertsonai bilakatuz, datu historikoak eleberri gai hartuz, idazleak eleberria eratu du, bere ezaugarri guztiekin. Historia istorio bilakatu du, eta bide horretan literaturaz baliatu da irakurlearengana iristeko.

NARRAZIOA. ELEBERRIA. LITERATURA EZAUGARRIAK

- Narratzailearen presentzia. 3. pertsonan kontatutako istorioa.

(Narratzaileak momentu batzutan bere papera utzi eta Etxaidek berak hitz egiten du eta kontakizunak dokumentu antza hartzen du. 178. orr, 118. orr-Axularri men- )

- Pertsonai nagusi eta bestelakoak eta haien arteko elkarrizketa (37., 94...)
- Hari narratiboa. Hasiera, egoera desorekatzailea korapiloan,  eta bukaera orekatu bat.
- Baliabide erretorikoen erabilera:
*Deskribapena (ugari, zehatza, aberatsa) : Pertsonak:36.46.50.114.
Lekuak: 51.
Eraikuntzak: 58.85.
Ohiturak: 65. 
*Metafora 101. 109.
*Konparazioa 175.40.104.
*Narrazio poetikoa 58.72.129.141.195.
*Adjetibazioa. (Adibid. Aramaioar asaldatu, zinkide, kontentagaitz..)

- Hizkuntzaren erabilera:
*Hitanoa elkarrizketetan: amak edo aitak seme-alabei, jaunak morroiari, edo  
giza maila berdinekoen artean. 87.88.
*Berorika, 165.- zerbitzariak jaunari.
*Zuka, giza maila ezberdinekoen artean 54. orr. Esplikazioa.
*Hizkuntza maila jasoa: lexiko oso aberatsa, garaikoa eta gaur egungoa, oso  
arakatua eta anitza. Aditz trinkoaren erabilera. Esaldi luze eta egitura
anitzekoak. 48.49. orr.
*Hizkuntzaren bitartez garaiko ohituren berri ematen du, orduko Euskal
Herriko kulturaren lekuko:

- Emakumeen bertsogintza. Andre Mari Muxikako 65. orr. Edo 375.
- Kantu zaharrak. 72.169.216.194.313.375.228. (bizkaiera)
- Musika tresnak: alboka, edo jolasak: tortolosak edo janaria:artatxikia
- Mitologia. 300. 53.54. (Mari)
- Esaerak. 53. 106.

Esan dezakegu Yon Etxaidek ondo asmatu duela datu historikoak narrazio atsegin bilakatzen eta horrela, irakurlea XV. Mendeko Euskal Herriko errealitatera erraz hurbiltzen.